Phát triển nguồn rau chịu mặn Cần Giờ phục vụ phát triển nông nghiệp đô thị và du lịch sinh thái

Không chỉ giải quyết bài toán cấp thiết về rau xanh tại huyện Cần Giờ, việc phát triển rau chịu mặn có tính độc đáo được kỳ vọng trở thành sản phẩm OCOP địa phương, hỗ trợ phát triển du lịch sinh thái.

Là huyện ven biển, nằm về phía Đông Nam TP.HCM, Cần Giờ là địa phương thiếu rau xanh. Nhiều thập kỷ nay, khi giao thông chưa phát triển, dân số chưa cao, người dân chủ yếu sử dụng rau rừng và một số ít loại rau tự trồng xung quanh nhà. Bên cạnh đó, người dân Cần Giờ vẫn sử dụng rau xanh được cung cấp từ nội thành TP.HCM, nhưng số lượng có hạn.

Theo các kịch bản biến đổi khí hậu – nước biển dâng, Cần Giờ sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi tình trạng nước mặn ngày càng lấn sâu vào nội đồng. Để đối phó với tình trạng thiếu nước ngọt và xâm nhập mặn ngày càng tăng đối với đất nông nghiệp do tác động của biến đổi khí hậu, thế giới đã dần quan tâm đến “nông nghiệp nước muối” – đó là trồng các loại cây có khả năng chịu mặn (halophyte – ít nhiều chịu ảnh hưởng bởi đất mặn hoặc những nơi chịu ảnh hưởng bởi nước mặn). Trong đó, có hướng tập trung vào việc sử dụng cây chịu mặn như một nguồn genne để cải thiện di truyền về tính chống chịu (stress) phi sinh học của cây trồng như chịu ngập úng, chịu hạn, chịu mặn, chịu sâu bệnh… để đối phó với tình trạng các vùng đất bị nhiễm mặn do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu.

Theo đó, cây trồng chịu mặn đóng vai trò quan trọng trong việc đa dạng hóa nguồn thực phẩm để đảm bảo an ninh lương thực lâu dài. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 2% các loại thực vật là chịu mặn. Phần lớn thực vật không chịu được mặn, và thường bị chết do độ mặn cao. Một trong những lợi ích quan trọng nhất là cây có khả năng chịu mặn có thể trồng trên đất không sử dụng đươc cho sản xuất nông nghiệp vì nhiễm mặn. Ngoài ra, loại chịu mặn có thể phát triển trên đất cực mặn ở đất khô và có thể tưới bằng nước biển hoặc nước lợ. Bên cạnh đó còn nhiều vấn đề liên quan đến trồng trọt cây chịu mặn, chẳng hạn như thuần hóa giống cây để đạt năng suất, hương vị và phù hợp tập quán nông nghiệp tương đương với các cây trồng thông thường, hoặc tạo ra thị trường để thương mại hóa nông sản từ cây chịu mặn làm rau và thức ăn chăn nuôi.

Các nhà khoa học ở Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga chi nhánh phía Nam đã triển khai nhiệm vụ khoa học và công nghệ “Nghiên cứu chọn và trồng thử nghiệm một số loại rau có khả năng chịu mặn tại Cần Giờ, TP. Hồ Chí Minh” nhằm sưu tầm, chọn trồng thử cây có khả năng làm rau hiện đang sống trong rừng ngập mặn Cần Giờ (chứng tỏ được tính chịu mặn) trên đất nhiễm mặt tại Cần Giờ. Việc tìm kiếm và đưa vào canh tác các loại rau chịu mặn từ rừng ngập mặn Cần Giờ cũng phù hợp với chủ trương đẩy mạnh sử dụng giống cây sẵn có để đáp ứng nhu cầu phát triển nông nghiệp đô thị.

Theo TS. Vũ Mạnh (chủ nhiệm nhiệm vụ), “vựa rau tiềm năng có khả năng chịu mặn” ở Cần Giờ chính là rừng ngập mặn Cần Giờ với diện tích khoảng 35.000 ha. Nhóm thực hiện đã tìm kiếm và xác định được có 44 loại thực vật có thể làm rau, trong đó bao gồm 8 loại cây thân gỗ, 5 loại cây thân bụi, 21 loại cây thân thảo và 10 loại cây thân bò leo. Tuy nhiên, qua khảo sát từ người dân địa phương thì tần suất thu hái đối với các loại thực vật này là khác nhau, khoảng cách dao động rất lớn từ 10-100%. Trong đó, Lìm kìm và rau Bui là hai loại rau được người dân thu hái nhiều nhất với tỷ lệ 86-90%. Kế đến là các loại rau Ngót, rau Diễn, rau Bình bát dây, với tỷ lệ 64-74%. Ba loại rau khác là Điên điển, So đũa và Bồn bồn có tỷ lệ người lấy ít hơn, nhưng cũng ở mức 54-60%. Đáng chú ý, Bình bát dây chỉ được thu hoạch vào mùa khô và Bồn bồn chỉ có trong mùa mưa, còn các rau khác có thể thu hái quanh năm.

Dựa vào một số tiêu chí (được nhiều người dân tìm thu hái về dùng; tỷ lệ bắt gặp trên các tuyến khảo sát lớn; khả năng thích hợp với đất, nước nhiễm mặn của cần giờ; loại đã bắt đầu có tiếng là đặc sản của cần giờ được du khách ưa chuộng; có khả năng dễ trồng, dễ nhân giống), nhóm thực hiện đã chọn nghiên cứu, phát triển 5 loại cây gồm: rau Lìm kìm, rau Bui, rau Diễn, rau Ngót, rau Bình bát dây.

Quá trình triển khai nhiệm vụ tiếp theo nhằm giải đáp những vấn đề chi tiết như các loại rau chịu mặn được chọn trồng có đặc tính sinh thái như thế nào, kỹ thuật trồng và thu hoạch những loại rau chịu mặn ra sao, mang lại hiệu quả kinh tế – xã hội gì. Theo đó, nhóm thực hiện đã lấy đất nhiễm mặn tại xã Long Hòa (huyện Cần Giờ) để canh tác trồng rau. Đất được trộn với phân bón, chia thành luống. Khu vực canh tác có mái che và lắp đặt hệ thống tưới phun sương nhằm đảm bảo điều kiện cường độ ánh sáng xuống luống tương tự với cường độ ánh sáng chiếu xuống rau trong rừng.

Hội đồng tư vấn nghiệm thu nhiệm vụ khoa học – công nghệ kiểm tra thực tế 3 loại rau chịu mặn trồng thực nghiệm tại huyện Cần Giờ

Kết quả phân tích hàm lượng dinh dưỡng và dư lượng kim loại nặng của 5 loại cây rau (đề cập phía trên) cho thấy tất cả đều có hàm lượng Protein khá cao, từ 1,84 đến 2,97%, riêng rau Ngót đạt đến 5,24%. Các chất khoáng như K, Mg và Ca của 5 loại rau cũng ở mức khá, trong đó rau Ngót giàu K nhất với 9,395 mg/kg, thấp nhất như Bình bát dây cũng đạt 3,893 mg/kg. Rau Ngót cũng là loại giàu Ca nhất, ở mức 5,470 mg/kg so với 4 loại khác chỉ khoảng từ 1,559-6,603 mg/kg. Tất cả 5 loại rau rừng đều không phát hiện kim loại nặng. Đây là điều rất quý nếu lưu ý đến việc các loại rau này sống trên đất có hàm lượng As rất cao, vượt ngưỡng giới hạn của đất nông nghiệp. Tuy nhiên, ở yếu tố này, nhóm thực hiện đề xuất cần phải nghiên cứu thêm để đảm bảo chính xác hiện tượng cây sống trên nền As cao nhưng trong lá không có As.

Về việc ươm giống 5 loại rau, nhóm thực hiện cho biết biện pháp giâm hom thích hợp với rau Lìm kìm, rau Ngót, rau Diễn, Bình bát dây. Biện pháp gieo hạt thích hợp cho rau Bui, rau Lìm kìm, rau Bình bát dây. Riêng rau Bui, tuy ươm giống bằng chồi gốc tốt nhưng nguồn vật liệu (chồi gốc) không phong phú và thời gian nhân dài. Nếu ươm bằng hạt thì nguồn hạt phong phú hơn, thời gian ươm giống ngắn hơn. Ngoài ra, dùng hạt có thể ươm bằng vỉ như cách ươm rau hiện rất phổ biến, tiết kiệm nguyên vật liệu và không gian vườn ươm hơn phương pháp giâm chồi gốc. Sau khi trồng 90 ngày, 5 loại rau đều có tỷ lệ sống cao; trong đó thấp nhất (75%) ở rau Bình bát dây, cao nhất (97,5%) ở rau Bui.

“Điều này chứng tỏ tất cả giống rau được chọn đều sinh trưởng nhanh và chất lượng tốt. Tuy vậy, do sự đặc tính sinh học – sinh thái khác nhau, nên sinh trưởng của 5 giống rau này là khác nhau, và có sự biến động khá lớn giữa các cá thể trong cùng loại. Vì thế, căn cứ vào hàm lượng dinh dưỡng và khả năng sinh trưởng, nhóm thực hiện đề xuất chọn 3 loại rau là Lìm kìm, Diễn và Bui để xác định khả năng chịu mặn, kỹ thuật trồng, nuôi dưỡng và thu hoạch.

Rau Diễn trồng thực nghiệm tại huyện Cần Giờ (ảnh chụp sáng 16/12/2023 tại buổi nghiệm thu hiệm vụ khoa học – công nghệ)

Kết quả thực nghiệm tiếp theo cho thấy, cả 3 loại rau sống được ở môi trường đất có hàm lượng muối hòa tan dưới 7‰. Thời gian thu hoạch rau vào khoảng 2 tháng sau khi trồng. Xét trên từng m2, nhận giá trị cao ở rau Diễn (0,550 kg/m2), kế đến là rau Lìm kìm (0,450 kg/m2), thấp nhất là rau Bui (0,299 kg/m2). Sản lượng của ba loại rau này biến động rất nhỏ, chứng tỏ sản lượng của ba loại rau này phân bố đòng đều trên mặt đất. Kết quả thu hoạch quy mô 1.000m2, thì sản lượng thu hoạch từ rau Bui, rau Diễn và rau Lìm kìm tương ứng đạt 300, 550 và 299 (kg/1000 m2).

Chưa dừng lại ở đó, nhóm thực hiện cũng tổng kết kinh nghiệm và biên soạn “Sổ tay Hướng dẫn kỹ thuật trồng rau chịu mặn”, ghi chú đầy đủ, chi tiết về phương pháp tạo cây con, cách thức chuẩn bị vườn rau đến phương pháp trồng, chăm sóc, phòng trừ sâu bệnh, thu hoạch ba loại rau chịu mặn (rau Lìm kìm, rau Bui và rau Diễn).

Việc tìm kiếm và đưa vào canh tác ba loại rau chịu mặn từ rừng ngập mặn Cần Giờ không chỉ là giải pháp chống chịu với nguy cơ ảnh hưởng nghiêm trọng của biến đổi khí hậu trong tương lai, mà trước mắt sẽ giải quyết bài toán cấp thiết về rau xanh tại Cần Giờ, đưa vào cơ cấu rau của TP.HCM .

Rau Bui trồng thực nghiệm tại huyện Cần Giờ (ảnh chụp sáng 16/12/2023 tại buổi nghiệm thu hiệm vụ khoa học – công nghệ)

Hơn thế, việc phát triển rau chịu mặn lại có tính độc đáo, có thể trở thành sản phẩm OCOP của Cần Giờ, tạo việc làm cho người dân địa phương, lại có nguồn rau đặc sản phục vụ phát triển du lịch sinh thái. Ngoài ra, nguồn giống rau chịu mặn ở Cần Giờ cũng có thể được chọn để tăng cường nghiên cứu, phát triển nhằm canh tác được trên nhiều vủng đất nhiễm mặn khác ngoài Cần Giờ, đặc biệt tại các khu vực hải đảo.

 Sở KH&CN TPHCM, Tháng 12/2023